عصمت حضرت زهرا(س)
عصمت حضرت زهرا(س) پاکی و مصونیت فاطمه دختر پیامبر اسلام(س) از گناه و اشتباه است. به گفته شیخ مفید عصمت حضرت زهرا(س) مورد اجماع مسلمانان و به گفته علامه مجلسی مورد اتفاق شیعیان است. لازمه معصوم بودن حضرت زهرا(س) آن است که از برخی شئون پیامبران و امامان(ع)، مانند حجیت گفتار و رفتار و تقریر و مرجعیت دینی و صلاحیت تفسیر و تبیین دین برخوردار بوده و سیره عملی و موضع‌گیرهای او ملاک تشخیص حق از باطل باشد. همچنین او الگوی کامل در عرصه‌های زندگی به شمار می‌رود.
گفته شده پیشینه طرح عصمت حضرت فاطمه به زمان رسول خدا(ص) و نیز برخی آیات قرآن همچون آیه مباهله و آیه تطهیر و ماجرای مصادره فدک بازمی‌گردد. ازجمله دلایلی که بر عصمت حضرت زهرا(س) ارائه شده است عبارتند از: آیه تطهیر، حدیث بضعه و احادیثی که بر عصمت اهل بیت(ع) دلالت دارد؛ مانند حدیث ثقلین و سفینه.
بعضی از اهل سنت در ذیل آیه ۴۲ سوره آل‌عمران، حضرت مریم را از گناه و آلودگی پاک دانسته و سپس فاطمه(س) را برتر از مریم(س) دانسته‌اند. حسن حسن‌زاده آملی، فخر رازی را نیز از معتقدان به عصمت و طهارت حضرت زهرا(س) دانسته است.
اهمیت و پیشینه
از نظر شیعه، فاطمه دختر پیامبر اسلام دارای مقام عصمت و مصون از گناه و اشتباه است. شیخ مفید اجماع مسلمانان و علامه مجلسی، اجماع قطعی شیعیان بر عصمت او را ذکر کردند.
محققان برای اثبات عصمت حضرت زهرا(س)، آثاری بیان کرده‌اند؛ از جمله:
- برخورداری از برخی شئون و مقامات پیامبران و امامان: در صورت اثبات عصمت فاطمه(س)، او از برخی شئون پیامبران و امامان(ع) مانند حجیت گفتار و رفتار و تقریر و مرجعیت دینی و صلاحیت تفسیر و تبیین دین برخوردار خواهد بود.
- ملاک تشخیص حق از باطل: بر اساس عصمت فاطمه(س)، سیره عملی و موضع‌گیری‌های او در مسائل مختلف همچون اعتراض به غصب خلافت امام علی(ع) و مصادره فدک، ملاک و مدار تشخیص حق از باطل به شمار خواهد آمد.
- الگو قرار گرفتن: در صورت پذیرش عصمت حضرت زهرا(س)، او می‌تواند الگوی کامل در تمام عرصه‌های زندگی به شمار آید؛ چنانکه در برخی آیات قرآن درباره پیامبران(ع) به این مطلب تصریح شده است.
عصمت فاطمه(س) در کتاب‌های تفسیری و ذیل برخی از آیات قرآن مطرح شده و از آنجا به مباحث و منابع کلامی و اصول فقه راه یافته است. گفته شده که پیشینه طرح عصمت حضرت فاطمه به زمان رسول خدا(ص) و برخی سخنان او و نیز برخی آیات قرآن همچون آیه مباهله و آیه تطهیر بازمی‌گردد. نخستین گزارش‌های تاریخی درباره عصمت فاطمه(س) نیز به زمان پس از رحلت پیامبر(ص) و به ماجرای مصادره فدک برمی‌گردد که در آن امام علی(ع) بر اساس آیه تطهیر به معصوم بودن حضرت زهرا استناد کرده است.
استناد به آیه تطهیر
گفته شده در اثبات عصمت فاطمه(ع) فقط از دلایل نقلی استفاده شده است. از جمله علمای شیعه برای اثبات عصمت فاطمه(س) به آیه تطهیر استناد کرده‌اند. بر اساس روایات منقول از شیعه و اهل سنت این آیه در شأن اصحاب کِساء نازل شده است. ازاین‌رو، مراد از اهل بیت در آیه پنج‌تن (پیامبر(ص)، امام علی(ع)، حضرت زهرا(س) و حسن و حسین(ع)) هستند. براساس برخی روایات، پیامبر(ص) در هر نماز صبح و بر پایه روایاتی دیگر، در هر نماز بر در خانه فاطمه(س) می‌آمد و سلام می‌داد و می‌فرمود: ای اهل بیت نماز نماز! و سپس آیه تطهیر را تلاوت می‌کرد. فخر رازی روایتی را که در شأن نزول آیه تطهیر نقل شده و اهل بیت را اصحاب کساء معرفی کرده، مورد اتفاق اهل حدیث و تفسیر دانسته است.
استدلال سید مرتضی به این آیه چنین تقریر شده است: الف. مراد از اهل بیت(ع) در آیه تطهیر، پنج تن آل عبا هستند. ب. این آیه از اراده خداوند به از بین بردن رجس از اهل بیت(ع) خبر داده است. ج. خداوند افزون بر اراده از بین بردن رجس، تحقق این فعل را نیز در نظر داشت؛ زیرا آیه در مقام مدح و منقبت اهل بیت(ع) است. (یعنی اراده خدا در آیه اراده تکوینی است) د. از بین بردن رجس و پلیدی از اهل بیت(ع)، به معنای عصمت آنهاست. «الرِجسَ» (به معنای پلیدی) به دلیل اینکه با «الف و لام جنس» آمده است، هرگونه پلیدی ظاهری و باطنی را شامل می‌شود و از بین بردن این چنینی هر گونه پلیدی تنها با عصمت منطبق است.
در روایتی از پیامبر(ص) نقل شده است کسانی که آیه تطهیر در شأن آنها نازل شد، معصوم هستند و آنها عبارتند از: من، علی و فاطمه، حسن و حسین(ع). حضرت علی(ع) در ماجرای فدک با استناد به آیه تطهیر پاکی حضرت زهرا(س) از هر گناه را اثبات کرده است.
گفته شده آیه مباهله نیز بر عصمت فاطمه(س) دلالت دارد.
احادیث مربوط به عصمت حضرت زهرا(س)
حدیث بضعه و احادیث بیان کننده عصمت اهل بیت(ع) از دیگر دلایل عصمت فاطمه(س) به شمار می‌روند.
حدیث بضعه
حدیث بَضْعَه را از جمله دلایل عصمت حضرت زهرا(س) شمرده‌اند. در این احادیث که علامه مجلسی آنها را متواتر شمرده، آزار و خشم فاطمه، اذیت و خشم رسول خدا(ص) و خشنودی او، خشنودی رسول خدا(ص) شمرده شده است. بر این اساس، اگر حضرت زهرا(س) مرتکب گناه می‌شد، به صورت مطلق و در هر حال، اذیت و آزار و خشم او، اذیت و خشم پیامبر(ص) محسوب نمی‌شد. پس اگر کسی با منع کردن او از گناه، موجب ناراحتی او می‌شد، ناراحتی او به جا بود و موجب ناراحتی پیامبر(ص) نبود. به تعبیر دیگر، در این روایات، خشنودی و ناخشنودی زهرا(س) محور و ملاک خشنودی و ناخشنودی خدا و رسولش شمرده شده است. از آنجا که خداوند جز به اعمال صالح خشنود نمی‌شود و به گناه و نافرمانی از دستوراتش رضایت نمی‌دهد، اگر حضرت زهرا(س) گناهی مرتکب می‌شد یا حتی فکر انجام آن را در سر می‌پروراند، در این صورت به چیزی خشنود شده بود که خدا از آن ناخشنود است؛ در حالی که حدیث بضعه، رضایت الهی را با خشنودی فاطمه(س) پیوند داده است. بنابراین این روایت به عصمت هم جانبه او دلالت دارد.
برخی از عالمان از این حدیث، عصمت از گناه و برخی همچون آیت الله وحید خراسانی عصمت مطلق (عصمت از گناه و خطا) را برداشت کرده‌اند.
حدیث بضعه در منابع معتبر اهل سنت مانند صحیح بخاری و صحیح مسلم نقل شده است. در برخی روایات، خشنودی و ناخشنودی فاطمه، خشنودی و ناخشنودی خداوند دانسته شده است.
احادیث بیان کننده عصمت اهل بیت(ع)
احادیثی که عصمت اهل بیت(ع) را اثبات می‌کنند مانند حدیث ثقلین و حدیث سفینه نیز از جمله دلایل عصمت فاطمه(س) شمرده شده‌اند. این احادیث که بر عصمت اهل بیت(ع) دلالت دارند، به طریق اولویت عصمت حضرت زهرا(س) را اثبات می‌کنند؛ زیرا فاطمه(س) به طور مسلم از اهل بیت(ع) است. به گفته علامه مجلسی، احادیثی که بر وجوب تمسک به اهل بیت(ع) دلالت دارند مانند حدیث ثقلین و حدیث سفینه، بر عصمت حضرت فاطمه(س) نیز دلالت دارند؛ زیرا وجوب تمسک فقط برای معصومان ثابت است. شخصی که مرتکب گناه می‌شود، نه تنها تمسک و پیروی از او واجب نیست، بلکه از باب نهی از منکر، منع و انکار او واجب است.
در روایتی آمده است که پیامبر(ص) در شب معراج، نور فاطمه و امامان شیعه را مشاهده کرد و از خداوند پرسید اینان کیانند، ندا آمد که اینان علی، فاطمه، حسن، حسین و فرزندان حسین هستند که پاک و معصوم‌اند.
دیدگاه اهل سنت
برخی از اهل سنت همچون شهاب‌الدین آلوسی (۱۲۱۷-۱۲۷۰ق)، مفسر قرآن، براساس آیه «وَإِذْ قَالَتِ الْمَلَائِكَةُ يَا مَرْيَمُ إِنَّ اللهَ اصْطَفَاكِ وَطَهَّرَكِ وَاصْطَفَاكِ عَلَىٰ نِسَاءِ الْعَالَمِينَ؛ و [ياد كن] هنگامى را كه فرشتگان گفتند: «اى مريم، خداوند تو را برگزيده و پاك ساخته و تو را بر زنان جهان برترى داده است» حضرت مریم را از گناه و آلودگی پاک دانسته و سپس فاطمه(س) را برتر از مریم(س) شمرده‌اند.
به گفته حسن حسن‌زاده آملی، فخر رازی، فقیه و مفسر اهل سنت در قرن ششم قمری، با اینکه در همه چیز شک می‌کرد و به «امام المُشِکّکین» معروف بود، اما در عصمت و طهارت حضرت زهرا(س) شک و تردیدی نداشت.
پانویس
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به مفید، الفصول المختاره، ۱۴۱۳ق، ص۸۸؛ سید مرتضی، الشافی فی الامامة، ۱۴۱۰ق، ج۴، ص۹۵؛ ابن‌شهرآشوب، مناقب آل‌ابی‌طالب، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۳۳۲؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۹، ص۳۳۵.
- ↑ کافی و شفیعیان، «عصمت فاطمه(س)»، ص۶۹.
- ↑ مفید، الفصول المختاره، ۱۴۱۳ق، ص۸۸.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۹، ص۳۳۵.
- ↑ کافی و شفیعیان، «عصمت فاطمه(س)»، ص۷۲.
- ↑ کافی و شفیعیان، «عصمت فاطمه(س)»، ص۷۲.
- ↑ نگاه کنید به سوره احزاب، آیه ۲۱؛ سوره ممتحنه، آیه ۴.
- ↑ کافی و شفیعیان، «عصمت فاطمه(س)»، ص۷۲.
- ↑ کافی و شفیعیان، «عصمت فاطمه(س)»، ص۷۲.
- ↑ کافی و شفیعیان، «عصمت فاطمه(س)»، ص۷۱.
- ↑ نگاه کنید به صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۱۹۱و۱۹۲.
- ↑ کافی و شفیعیان، «عصمت فاطمه(س)»، ص۷۱.
- ↑ کافی و شفیعیان، «عصمت فاطمه(س)»، ص۷۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به سید مرتضی، الشافی فی الامامة، ۱۴۱۰ق، ج۴، ص۹۵؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۹، ص۳۳۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۸۷؛ بحرانی، غایة المرام، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۱۹۳-۲۱۱؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۶، ص۳۱۷-۳۱۹. در کتاب غایة المرام ۳۴ روایت از منابع شیعه نقل شده است.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به مسلم نیشابوری، صحیح مسلم، دار احیاءالتراث العربی، ج۴، ص۱۸۸۳، ح۶۱؛ ترمذی، سنن تزمذی، ۱۳۹۵ق، ج۵، ص۳۵۱، ح۳۲۰۵ و ص۳۵۲، ح۳۲۰۶ و ص۶۶۳، ح۳۷۸۷؛ ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ۱۴۲۱ق، ج۲۸، ص۱۹۵، ج۴۴، ص۱۱۸-۱۲۱. سید هاشم بحرانی در کتاب غایة المرام، ۴۱ روایت از اهل‌سنت در این باره نقل کرده است. نگاه کنید به بحرانی، غایةالمرام، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۱۷۳-۱۹۲.
- ↑ بحرانی، غایةالمرام، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۱۹۳؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۶، ص۳۱۱؛ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۸۳ش، ج۴، ص۳۸۷-۳۹۲.
- ↑ نگاه کنید به کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ۱۴۱۰ق، ص۳۳۸و۳۳۹؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۶، ص۳۱۸ و ۳۱۹؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ۱۴۱۵ق، ج۲۲، ص۴۰۲.
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۸، ص۲۴۷.
- ↑ سید مرتضی، الشافی فی الامامة، ۱۴۱۰ق، ج۴، ص۱۳۴ و ۱۳۵.
- ↑ فاریاب، عصمت امام در تاریخ تفکر امامیه، ۱۳۹۰ش، ص۳۳۵ و ۳۳۶.
- ↑ طباطبایی٬ المیزان٬ ۱۳۹۰ق٬ ج۱۶، ص۳۱۲.
- ↑ کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ۱۴۱۰ق، ص۳۳۹ و ۳۴۰.
- ↑ نگاه کنید به صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۱۹۱و۱۹۲.
- ↑ نگاه کنید به: انصاری زنجانی، موسوعة الکبری، نشر دلیلنا، ج۲۱، ص۱۳۲؛ ، خبرگزاری شبستان.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۹، ص۳۳۵؛ نگاه کنید به کافی و شفیعیان، «عصمت فاطمه(س)»، ص۸۰-۸۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به سید مرتضی، الشافی فی الامامة، ۱۴۱۰ق، ج۴، ص۹۵؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۳۳۳؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۹، ص۳۳۵.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۹، ص۳۳۵.
- ↑ سید مرتضی، الشافی فی الامامة، ۱۴۱۰ق، ج۴، ص۹۵؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۳۳۳؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۹، ص۳۳۷ و۳۳۸.
- ↑ سبحانی، پژوهشی در شناخت و عصمت امام، ۱۳۸۹ش، ص۲۷.
- ↑ نگاه کنید به روحی برندق، «قلمرو عصمت فاطمه زهرا(س) در حدیث فاطمه بضعة منی»، ص۸۳-۸۵.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۵، ص۲۱ و ۲۹.
- ↑ مسلم نیشابوری، صحیح مسلم، دار احیاء التراث العربی، ج۴، ۱۹۰۲ و ۱۹۰۳.
- ↑ نگاه کنید به مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۹، ص۳۳۶ و ۳۳۷؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ۱۴۱۵ق، ج۲۲، ص۴۰۴ و ۴۰۵.
- ↑ نگاه کنید به: صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۴۶ و ۴۷؛ مفید، الامالی، ۱۴۱۳ق، ص۹۵؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۰۸ و ج۲۲، ص۴۰۱؛ ابن مغازلی، مناقب الامام علی بن ابی‌طالب، دار الاضواء، ۲۸۴ و ۲۸۵.
- ↑ سبحانی، پژوهشی در شناخت و عصمت امام، ۱۳۸۹ش، ص۲۷؛ محقق، عصمت از دیدگاه شیعه و اهل تسنن، ۱۳۹۱ش، ص۲۵۶.
- ↑ محقق، عصمت از دیدگاه شیعه و اهل تسنن، ۱۳۹۱ش، ص۲۵۶.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۹، ص۳۴۰.
- ↑ خزاز رازی، کفایةالاثر، ۱۴۰۱ق، ص۱۸۵ و۱۸۶.
- ↑ سوره آل عمران، آیه ۴۲.
- ↑ نگاه کنید به آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۱۴۹-۱۵۰؛ مظهری، تفسیر المظهری، ۱۴۱۲ق، ج۲، قسم۱، ص۴۷ و ۴۸.
- ↑ حسن‌زاده آملی، هزار و یک نکته، ۱۳۶۵ش، ص۶۰۳، نکته ۷۴۸.
منابع
- آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، تحقیق علی عبدالباری عطیه، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، ۱۴۱۵ق.
- تاریخ درج مطلب: ۱۹ اسفند ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۱۱ شهریور ۱۴۰۰ش.
- ابن حنبل، احمد بن محمد بن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، تحقیق شعیب الأرنؤوط، عادل مرشد و دیگران، بیروت، مؤسسه الرسالة، چاپ اول، ۱۴۲۱ق،
- ابن‌شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب(ع)، قم، علامه، چاپ اول، ۱۳۷۹ق.
- ابن مغازلی، مناقب الامام علی بن ابی‌طالب، دار الاضواء، بی‌تا.
- انصاری زنجانی، اسماعیل، موسوعة الکبری عن فاطمة الزهراء(ع)، قم، نشر دلیلنا، بی‌تا.
- بحرانی، سید هاشم، غایة المرام و حجة الخصام فی تعیین الامام، تحقیق سید علی عاشور، بیروت، مؤسسه تاریخ اسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، تحقیق محمد زهیر بن ناصر الناصر، بیروت، دار طوق النجاة، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- ترمذی، محمد بن عیسی، سنن تزمذی، تحقیق و تعلیق احمد محمد شاکر، محمد فؤاد عبدالباقی و ابراهیم عطوه، مصر، شرکة مکتبة و مطبعة مصطفی البابی الحلبی، چاپ دوم، ۱۳۹۵ق-۱۹۷۵م.
- حسن‌زاده آملی، حسن، هزار و یک نکته، تهران، رجاء، چاپ پنجم، ۱۳۶۵ش.
- خزاز رازی، علی بن محمد، کفایةالاثر فی النص علی الائمة الاثنی عشر، تحقیق عبداللطیف حسنی کوهکمری، قم، بیدار، ۱۴۰۱ق.
- ، فصلنامه پژوهش‌های اعتقادی کلامی، شماره ۲۲، تابستان ۱۳۹۵ش.
- سبحانی، جعفر، پژوهشی در شناخت و عصمت امام، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۸۹ش (نسخه الکترونیک کتابخانه قائمیه).
- سید مرتضی، علی بن حسین، الشافی فی الامامة، تهران، مؤسسه الصادق(ع)، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- صدوق، محمد بن علی بن بابویه، علل الشرایع، قم، کتاب فروشی داوری، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- صدوق، محمد بن علی بن بابویه، عیون اخبار الرضا(ع)، تحقیق مهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، چاپ اول، ۱۳۷۸ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، تحقیق حمدی بن عبد المجید السلفی، قاهره، مکتبة ابن تیمیة، چاپ دوم، ۱۴۱۵ق.
- فاریاب، محمدحسین، عصمت امام در تاریخ تفکر امامیه تا پایان قرن پنجم هجری، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
- فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
- کافی، عبدالحسین و جواد شفیعیان، «عصمت فاطمه(س)»، در دانشنامه فاطمی (ج۲)، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، تحقیق و تصحیح محمد کاظم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۰ق
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- محقق، فاطمه، عصمت از دیدگاه شیعه و اهل تسنن، تحقیق و بررسی خلیل بخشی‌زاده، قم، آشیانه مهر، چاپ اول، ۱۳۹۱ش.
- مسلم نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احی اء التراث العربی، بی‌تا.
- مظهری، محمد ثناءالله، تفسیر المظهری، پاکستان-کویته، مکتبة رشدیه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الامالی، تحقیق حسین استاد ولی و علی اکبر غفاری، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الفصول المختاره، قم، کنگره جهانی شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
پیوند به بیرون
- .